Waarom digitale innovatie de enige weg vooruit is voor gemeenten

Digitale innovatie is niet meer weg te denken uit het gemeentelijke landschap. Gemeenten worden geconfronteerd met een snelle digitale transformatie en de opkomst van technologieën zoals Generatieve AI, die hen dwingen hun processen opnieuw te evalueren. Deze ontwikkelingen zijn niet langer slechts een keuze, maar steeds vaker een noodzaak voor gemeenten om in te spelen op de snel veranderende behoeften van burgers, steden en bedrijven.

In de komende jaren zullen Nederlandse gemeenten aanzienlijke veranderingen ondergaan door de toenemende impact van digitale innovaties. Het vermogen om te veranderen en nieuwe technologische oplossingen te omarmen, is niet langer een luxe, maar de enige weg vooruit om met de stijgende werkdruk operationeel te blijven en succesvol in te spelen op de toekomst.

Van digitale ambities, naar een structureel innovatievere gemeente

Met de opkomst van het internet in de jaren negentig begon de overheid gemeenten actief aan te moedigen hun dienstverlening verder te digitaliseren. Dit leidde tot de ontwikkeling van een steeds digitalere overheid en heeft geleid tot tal van digitale diensten zoals DigiD en MijnOverheid, die burgers direct met de overheid verbinden. Hoewel deze transformatie veel voordelen heeft gebracht, ging deze digitalisering ook gepaard met uitdagingen:

• Dure investeringen: Gemeenten investeerden regelmatig in dure softwarepakketten die niet voldeden aan verwachtingen of slecht integreerden met bestaande systemen. Jaarlijks wordt er miljoenen besteed aan softwarelicenties, wat budgettaire beperkingen voor verdere innovaties creëert.

• Verouderde systemen: Daarnaast blijven IT-problemen en verouderde systemen een terugkerend probleem voor veel gemeenten. Veel gemeenten werken nog steeds met verouderde systemen die moeilijk te onderhouden zijn, kwetsbaar zijn voor beveiligingsproblemen en onvoldoende flexibel zijn om te voldoen aan de eisen van nieuwe technologieën. Hoewel het vervangen van deze systemen noodzakelijk is, blijft het een complex en kostbaar proces, waardoor veel gemeenten blijven werken met suboptimale oplossingen.

• Automatisering zonder controle: De toeslagenaffaire benadrukte de risico's van geautomatiseerde besluitvorming zonder voldoende menselijke controle. Dit incident toonde aan dat algoritmes niet altijd neutraal zijn en grote maatschappelijke en ethische gevolgen kunnen hebben. Dit benadrukte de noodzaak van transparantie, uitlegbaarheid en menselijke controle bij het gebruik van geautomatiseerde systemen binnen de overheid.

Hoewel digitalisering voor veel gemeenten nog steeds dagelijkse kost is – zowel in positieve als negatieve zin – vraagt de opkomst van de datasamenleving en de groei van slimme steden om een nieuwe aanpak en een verdere digitale transformatie.

Gemeenten streven ernaar hun steden efficiënter te maken door machines en objecten met elkaar te verbinden. Om dit waar te maken hebben gemeenten de afgelopen jaren volop geëxperimenteerd met slimme technologieën, waarbij pilots met AI-systemen, het Internet of Things (IoT) en big data centraal staan. Een goed voorbeeld hiervan is de stad Almere, die zich richt op het versterken van de ICT- en techsector, met een focus op big data-analyse en kunstmatige intelligentie. De gemeente ziet dit als een groeikans voor economische ontwikkeling en innovatie.

Echter, met deze vooruitgang komt echter ook de complexiteit van digitale innovatie naar voren. Gemeenten bieden momenteel meer dan tweehonderd verschillende producten en diensten aan, zoals vergunningverlening, afvalinzameling en belastingaangiftes, elk met hun eigen specifieke werkprocessen. Deze diversiteit maakt het een uitdaging om nieuwe technologieën effectief te integreren.

De impact van innovatie op de lokale samenleving

Innovatie binnen gemeenten gaat verder dan alleen technologische verbeteringen; het biedt de kans om zowel de leefomgeving van inwoners als de gemeentelijke dienstverlening ingrijpend te veranderen. Hierdoor kunnen gemeenten niet alleen efficiënter werken en kosten besparen, maar ook de levenskwaliteit van hun inwoners waarborgen en zelfs verbeteren.

Denk bijvoorbeeld aan de optimalisatie van afvalbeheer, waarbij slimme sensoren aangeven wanneer vuilnisbakken vol zijn. Of neem het voorbeeld van Nijmegen die over de hele stad slimme sensoren heeft geïnstalleerd om burgers, ondernemers en de overheid te voorzien van real-time milieu informatie om luchtvervuiling en geluidsoverlast te verbeteren. Hierdoor kunnen zowel de gemeente als inwoners direct actie ondernemen bij milieuproblemen, wat bijdraagt aan een gezondere en prettigere leefomgeving

Daarnaast zorgt de snelle adoptie van nieuwe technologieën door inwoners van dorpen en steden ervoor dat de verwachtingen richting gemeenten op dit gebied toenemen. Inwoners zijn gewend geraakt aan digitale oplossingen en verwachten dat hun interacties met de gemeente net zo soepel en efficiënt verlopen als de technologieën die ze dagelijks gebruiken, zoals mobiele apps, sociale media en cloudplatformen. Dit vraagt van gemeenten dat ze hun digitale kennis uitbreiden en hun dienstverlening te moderniseren om aan deze groeiende verwachtingen te voldoen.

Het is duidelijk dat de opkomst van slimme steden en nieuwe technologieën gemeenten stimuleert om te innoveren. Het is echter cruciaal dat deze innovatie niet beperkt blijft tot alleen stedelijke projecten, maar ook wordt doorgevoerd in de interne processen van de gemeente om deze innovaties effectief te integreren.

Dit blijkt echter een grote uitdaging te zijn. Naast technologische aanpassingen vereist dit ook een verandering in de werkwijze en mindset binnen de organisatie. Veel gemeenten hebben moeite om deze noodzakelijke interne transformatie door te voeren.

De uitdagingen en kansen van digitale transformatie

Uit verschillende rapporten blijkt dat veel gemeenten moeite hebben om de snelle technologische ontwikkelingen bij te benen. De Adviesraad voor Wetenschap, Technologie en Innovatie (AWTI) heeft hierbij twee belangrijke knelpunten geïdentificeerd:

1. Digitale innovatie staat nog niet centraal binnen de overheid.

2. De bestuurlijke coördinatie en capaciteit zijn versnipperd, wat de implementatie van innovatie bemoeilijkt.

Een van de grootste uitdagingen voor gemeenten is het groeiende tekort aan digitale kennis en vaardigheden onder het personeel. Dit belemmert de uitvoering van vernieuwingen binnen afdelingen, waardoor kansen voor innovatie en experimenten beperkt blijven. Terwijl juist deze vernieuwingen cruciaal zijn voor een succesvolle digitale transformatie.

Daarnaast besteden gemeenten veel tijd en middelen aan het naleven van nieuwe wet- en regelgeving en het onderhouden van verouderde systemen. Hierdoor blijft er weinig ruimte over voor het verbeteren van de digitale dienstverlening, wat leidt tot ad-hoc oplossingen zonder structurele digitale ondersteuning. Dit belemmert de vooruitgang en vertraagt de overgang naar een efficiëntere, meer digitale overheid.

Gemeenten hoeven echter niet stil te zitten en te wachten op beleid of programma's vanuit landelijk of provinciaal niveau. Zij kunnen nu al stappen zetten door een innovatieve mindset te ontwikkelen. Dit kan door actief de dialoog aan te gaan, de mogelijkheden van nieuwe technologieën te verkennen en samenwerkingsverbanden aan te gaan met innovatieve partners. Op deze manier kunnen gemeenten proactief de benodigde stappen zetten voor een toekomstgerichte digitale transformatie en zichzelf voorbereiden op de uitdagingen van morgen.

Gevolgen van achterblijvende innovatie

Gemeenten die niet actief inzetten op digitale innovatie riskeren inefficiëntie en het verlies van hun concurrentiekracht. Uit onderzoek van M&I blijkt dat gemeenten op het gebied van digitale transformatie in drie categorieën vallen:

• Koplopers van innovatie (20%): Deze gemeenten hebben hun digitale transformatie grotendeels op orde en bieden uitgebreide digitale diensten aan hun inwoners. Ze experimenteren actief met technologieën zoals AI en spelen een voortrekkersrol in de ontwikkeling van slimme steden. Gemeenten zoals Amsterdam, Almere en Eindhoven zijn goede voorbeelden van deze koplopers en fungeren als modellen voor andere gemeenten op het gebied van technologische innovatie.

• Gemeenten in transitie (60%): Deze gemeenten zijn bezig met de overstap naar digitalisering, maar hebben nog veel werk te doen. Hoewel ze al enkele digitale diensten hebben ontwikkeld, worden ze vaak geconfronteerd met obstakels die de verdere innovatie vertragen. De volledige integratie van nieuwe technologieën verloopt moeizaam, wat de voortgang belemmert.

• Startende gemeenten (20%): Deze gemeenten bevinden zich nog in een vroeg stadium van hun digitale reis en zijn sterk gericht op fysieke dienstverlening. Voor hen is de overgang naar digitale en slimme diensten een grote uitdaging, en er is nog veel te leren op het gebied van technologische innovatie. Zonder de noodzakelijke investeringen in digitale transformatie lopen zij het risico de continuïteit van hun dienstverlening in de toekomst niet te kunnen waarborgen, wat kan leiden tot achterblijven in het voldoen aan de toenemende verwachtingen van burgers en bedrijven.

Gemeenten die niet actief inzetten op digitale innovatie lopen het risico op verschillende negatieve gevolgen. Ze worden minder effectief in het oplossen van maatschappelijke vraagstukken en presteren minder goed binnen netwerken die wel innoveren. Dit verlies aan efficiëntie maakt hen bovendien minder aantrekkelijk als werkgever, juist in een tijd waarin personeelstekorten al een groot probleem vormen.

Daarnaast verliezen deze gemeenten hun concurrentiekracht ten opzichte van andere, meer innovatieve gemeenten. Bedrijven die werken met nieuwe technologieën zullen minder snel voor deze gemeenten kiezen als partner, simpelweg omdat ze niet over de benodigde infrastructuur beschikken om deze technologieën effectief toe te passen. Hierdoor worden deze dorpen en steden kwetsbaar en raken ze achterop in een steeds verder digitaliserende samenleving.

De toekomst van innovatie in gemeenten

De komende jaren zullen nieuwe technologieën een aanzienlijke impact hebben op gemeenten. Uit aanvullend onderzoek van het A&O blijkt dat op korte termijn 32 procent van de gemeentelijke processen door technologie zal worden beïnvloed. Daarnaast zal 25 procent van de processen binnen 3 tot 7 jaar geraakt worden door digitale transformatie. In totaal zal meer dan de helft van alle gemeentelijke processen binnen nu en zeven jaar veranderen onder invloed van technologie.

Dit betekent niet dat de helft van de banen zal verdwijnen, maar wel dat veel gemeentelijke medewerkers te maken krijgen met veranderingen door digitalisering. Deze veranderingen, bovenop de al bestaande technologische ontwikkelingen, brengen een nieuwe dynamiek met zich mee. De snelheid en omvang van deze transformaties, vooral op het gebied van de groeiende datasamenleving, zullen leiden tot ingrijpende aanpassingen in het beleid en de organisatie van gemeenten.

Het is voor gemeenten van groot belang om deze technologische trends nauwgezet te volgen en er actief op in te spelen. Het is niet alleen van belang om technologische oplossingen te omarmen, maar ook om een cultuur van leren en experimenteren te stimuleren. Technologie moet worden gezien als een krachtig middel om maatschappelijke uitdagingen aan te pakken, waarbij het continu verbeteren van processen en diensten voor inwoners centraal staat.

Conclusie

Digitale innovatie is voor gemeenten geen keuze meer, maar een onmisbare pijler om te blijven functioneren in een steeds verder gedigitaliseerde wereld. Gemeenten die deze transformatie niet omarmen, riskeren niet alleen dat hun diensten verouderen, maar verliezen ook hun concurrentiekracht op het gebied van efficiëntie, innovatie en hun aantrekkelijkheid als werkgever.

Om deze uitdagingen aan te pakken, moeten gemeenten fors investeren in technologie, hun medewerkers blijven ontwikkelen en bestaande processen optimaliseren. Alleen met een integrale aanpak kunnen zij zich goed voorbereiden op de toekomst en de kansen die digitalisering biedt, effectief benutten.

Benieuwd hoe Voortoets uw gemeente kan ondersteunen bij digitale innovatie? Neem dan contact met ons op